GELL-MANN’IN RÜYASI

“K-Kuvve-i Irk” sözüyle de “kuark”ların kastedildiğini, 1970’li yıllarda Los Angeles’deki UCLA Üniversitesi’ne bağlı Berkeley Laboratuarı’nda, çekirdek fiziği uzmanı olarak çalıştığım sıralarda tanıştığım, kuarkların isim babası, Amerikalı Murray Gell-Mann ile yaptığım görüşmelerden sonra ortaya çıktı.

Laboratuvardaki parçacık hızlandırıcılarında şef görevi ile çalışmaktaydım ve çalışma konum, “kuark” adı verilen parçacıkların doğruluğunu kanıtlamaktı. Gell-Mann, 1963 yılında kuarkları bulmuştu (K111). Aynı konuda çalıştığımız için kısa zamanda biraraya geldik. Gell-Mann, Dünya’da hiç kimsenin bilmediği, hiç bir sözlükte yazılı olmayan “kuark” sözcüğünü ilk olarak kullanan kişiydi. Acaba bu sözcüğü nereden bulmuştu? Bunu kendisine sorduğumda, “Anlamını ben de bilmiyorum. Bu ismi rüyamdaki bir şiirde gördüm. Hiç okumadığım bir şairin bir kitabındaki bir mısra ile bağdaştırdım” dedi. Bu konu o kadar ilgimi çekmişti ki, kendisinden ayrıntılı açıklama istedim.

Gell-Mann, mezonların ve çekirdek parçacıklarının (proton ve nötronların) kuarklardan oluştuğunu ilk ortaya koyan kişiydi. Anlattığına göre, mezonları en basit bir şekilde açıklayabilecek bir model kurmak için, bütün bir gün ve gece zihnini yormuş ve sabaha karşı da uyuyakalmıştı. Öğleye doğru gördüğü ilginç rüyada, “İki eline iki yumurta verildiğini, bu yumurtalardan birinin üzerinde “P+” ve diğerinin üzerinde “N” yazılı olduğunu” görmüştü. Bunların proton ve nötron olduklarını hemen anlamıştı.Bu arada, avucundaki yumurtalar içten vurulan darbelerle çatlamaya başlayınca, yumurtaları yere atmış ve yerde parçalanan yumurtaların içinden, birbirine yapışık üçer tane bilya çıkmıştı. Rüya görmeye pek de alışık olmayan Gell-Mann’ın rüyasının devamı daha da ilginçti. Noel Baba tipinde, (Batılı erkeklerin klasik yatak kıyafeti olan) gece entarisi ve yatak takkesi giymiş kır saçlı biri belirmiş ve kendisine kafiyeli üç beyit okumuştu. Gell-Mann bu beyitleri ezbere biliyordu:

                                       “For Master Mark, Three Dark,

                                         Dark is Strenght of Light”

                                       “For Master Mark, Three Arc,

                                         Arc is String of Bright”

                                       “For Master Mark, Three Quark,

                                         Quark is Strange of Tight”

Gell-Mann, bu şiirdeki üçüncü beyiti anlamadığını söylediğinde, rüyadaki kişi, kendisine, şair James Joyce’un bir kitabındaki benzer beyitleri okumuş ve gitmişti. Beyitleri ezberleyinceye kadar aynı rüyayı üç-dört kez gören Gell-Mann, ünlü Kuark Teoremi’ni bu rüya üzerine kurduğunu söyledi.”

Gell-Mann, gördüğü bu rüyayı çalışma arkadaşı George Zweig’e söyler. Zweig, proton, nötron ve mezonların bölünebileceği hipotezini ilk olarak ileri süren, Zig-Zag mensubu bir bilim adamıdır. Zweig, “James Joyce” adının kendisine hiç yabancı gelmediğini söyleyip, üniversite kütüphanesinde Joyce’un kitaplarını araştırır. Rüyada söylenen üçüncü beyitin Joyce’un bir kitabında yer aldığını görünce heyecanla telefona sarılıp, Gell-Mann’ı acele kütüphaneye çağırır. Gerçekten, Gell-Mann, daha önce hiç görmemiş olduğu bu kitabın aynen rüyada gördüğü kitap olduğunu hayretle görür. Biçimi, kapağı ve her şeyi ile kitap, rüyada gördüğü kitabın tıpatıp aynısıdır. Kitabın adı, “Finnegan’s Wake” (Finnegan’ın Uyanışı) (K85) dir. Rüyada gördüğü yaşlı adamın söylediği üçüncü beyit kitapta aynen yer almakta, ancak birinci ve ikinci beyitler bulunmamaktadır. Gerisini Aiberg’den dinleyelim:

“Gell-Mann tam bunu anlattığı sırada öyle bir şey söyledi ki, birden beynimde şimşekler çaktı. Gell-Mann şöyle demişti: “Üçüncü beyitin dışında, şair, diğer iki beyiti kitabında yazmamış. Ne tuhaf ki, kitapda yazılı olmayan o iki beyit bana rüyamda söylendi.” Şaşkına dönmüştüm. Çünkü, Hızır Tezkiresi’nde sözü edilen, “yazılmamış şiirin söylenmesi” olayı, Gell-Mann’ın rüyasında tecelli etmişti.”